YAZILI DÖNEM
- Yazılı Türk edebiyatı 8. yy.da başlar. 10.yy.a kadar devam eder.
- Türklerin en eski yazılı eserleri 6.yy.a ait olan Yenisey Yazıtları’dır;ancak okunamadığı için belge niteliği taşımazlar.
- Bu bakımdan Türk tarihi ve edebiyatının ilk yazılı ürünleri Göktürk Yazıtları’dır.
- Dönem ürünleri Göktürkçe ve Uygurca ile verilmiştir.
- Hem halk diline dayalı bir anlatım (Tonyukuk Anıtı), hem de sanatlı bir söylev diliyle yapılan anlatım (Kültigin ve Bilge Kağan anıtları) kullanılmıştır.
- Hem dini hem de din dışı ürünler verilmiştir.Bazı atasözleri ve destanla( Oğuz Kağan Destanı) bu dönemde yazıya geçirilmiştir.
- Şiirlerde hece ölçüsü ve dörtlük nazım birimi kullanılmıştır.
- Göktürkçe ile ortaya konan ürünlerde dil, yabancı etkilerden uzaktır.Uygurca eserlerde ise yabancı etkiler görülür.
- “Bağımsızlık, yurt ve millet sevgisi, komşularla olan ilişkiler” anlatılmıştır.
- Anlatımda bir içtenlik ve açıklık vardır. Dolambaçlı yollara kaçılmamıştır.
- Bu dönemi Göktürk edebiyatı ve Uygur edebiyatı olmak üzere iki bölümde inceleyebiliriz:
A- GÖKTÜRK EDEBİYATI
- Bu devrin ele geçen yazılı metinleri daha çok mezar taşlarıdır.
- Orhun Irmağının eski yatağı ile Koşu Çaydam Gölü havâlisinde olan ve Göktürk tarihini aydınlatan bu kitabeler Tonyukuk, Kültigin ve Bilge Kağan adına dikilmişlerdir.
Tonyukuk Yazıtı
- 720 tarihlerine doğru, ölümünden önce, kendisi tarafından yazdırılmış bir âbidedir.
- Âbide’de İlteriş ile Kapagan Kağan devirlerinde devletin durumu anlatılmış ve bazı öğütler verilmiştir.
- Bilge Kağan’ın da kayınbabası olan Bilge Tonyukuk, bu itibarla Türk tarihini ilk defa kaleme almış ve edebiyatımızda tarih şuurunun hakim olduğu bir hâtırât da yazmıştır.
Kültigin Yazıtı
- Bu devir edebiyatının ikinci mühim eseri durumundadır.
- 20 günde yazılan bu âbide, 732 yılında dikilmiştir.
- Kültigin adına yazılan âbidedeki sözler, Bilge Kağan ağzından verilmiş ve ikinci Türk tarihçisi Yulug (Yollug) Tigin tarafından yazılmıştır.
Bilge Kağan Yazıtı
- Bu âbide, Göktürk Kitabeleri içinde en mühim mevkii işgal eder.
- Yulug Tigin tarafından yazılan ve 735 tarihinde dikilen Bilge Kağan Yazıtı, kısa cümlelerle yazılmıştır.
- Bilhassa tekrir sanatını ihtiva etmekte; tarih, dil ve edebiyat bakımından üstün bir değere sahip bulunmaktadır.
- Bu âbidelerde Türkçenin bir hayli işlenmiş olduğu görülmektedir.
- Âbideleri ilk defa Danimarkalı Wilhelm Thomsen, 1893 yılında okumuştur.
GÖKTÜRK YAZITLARININ ÖZELLİKLERİ
- Türk edebiyatının ilk yazılı örnekleridir.
- Yazıtlarda, dağılan Göktürklerin, Bilge Kağan ve kardeşi Kültigin tarafından bir araya getirilişi ve Göktürk devletinin yeniden kuruluşu anlatılmaktadır.
- Anıtların yazarı Yuluğ(Yollug) Tigin’ dir.
- Dil, yabancı etkilerden uzak ve yalın bir Türkçedir.
- Yazıtlarda yer yer gerçekçi bir tarih dili, yer yer eleştiri cümleleri, yer yer de güçlü bir söylev dili kullanılmıştır.
- Yazıtlarda, Türk ulusunun benliğini unutmaması ve birlik olması gerektiği, düşmanların tatlı sözlerine ve hediyelerine aldanmayıp uyanık olması gerektiği vurgulanmıştır.
- Yazıtların varlığından ilk kez, 13.yy.da İlhanlı dönemi tarihçisi Cüveyni “Tarih-i Cihan-Güşa” adlı eserinde bahsetmiştir.
- Orhun yazıtlarını, bilim dünyasına ilk kez, İsveçli bir subay olan Strahlanberg tanıtmıştır.
- Anıtlar üzerindeki yazıları ise ilk kez Danimarkalı bilgin Thomsen 1893’te okumuştur.
- Yazıtların tamamının okunması 1922’de tamamlanabilmiştir.
B- UYGUR EDEBİYATI
- 14 harften oluşan ve bitişik yazılan bir alfabeyle yazılmıştır.
- Bu alfabeyle daha çok mani dinine ve Budist Uygurlara ait metinler yazılmıştır.
Bu metinlerin en önemlileri şunlardır:
- Altun Yaruk
- Turfan Şarkıları
- Çeştani Bey Hikayesi
- Sekiz Yükmek
Yorum Gönder